Імя ў літаратуры: Габрыэля Пузына

Нараджэнне і станаўленне творцы

Дабраўляны ў ХІХ стагоддзі былі паселішчам прыгонных сялян, што належалі бацьку пісьменніцы, графу і багатаму памешчыку з нямецкімі каранямі, віленскаму грамадскаму дзеячу, мецэнату і калекцыянеру графу Адаму Гюнтэру. 

Паколькі вёска знаходзілася паблізу сядзібы ўладальніка, яна надавала назву і самой сядзібе: велічнаму палацу, парку і зямельнаму маёнтку. Таму калі мы чытаем, што Габрыэля нарадзілася ў Дабраўлянах, гэта не азначае, што – у вясковай хаце. Свае рэзідэнцыі памешчыкі стваралі не ў гарадах і не ў сталіцы, а менавіта на ўласных землях, адкуль блізка было кіраваць гаспадарчымі справамі.

Сёння ў Дабраўлянах з былых маёнткавых пабудоў сям’і Гюнтараў ацалелі толькі цагляны гаспадарчы будынак, бровар, капліца і старадаўні парк, акружаны воднымі каналамі.

Габрыэля Пузына ў “Мемуарах” успамінае, што маці доўгімі зімовымі вечарамі расказвала дочкам пра сваю маладосць у Варшаве, пра радавод сям’і і свецкае жыццё, знаёміла з песнямі і танцамі сваёй маладосці, добрымі манерамі, гаспадарчымі і медыцынскімі ўменнямі. На Габрыэлю яшчэ ў маленстве паўплывала захапленне  маці, якая займалася алейным і акварэльным жывапісам, а ў маладосці была вучаніцай у вядомых віленскіх мастакоў Яна-Пятра Норбліна і Аляксандра Арлоўскага. Падчас штогадовага зімовага прабывання сям’і ў Вільні прыватныя ўрокі малявання і музыкі Габрыэлі давалі “прыдворны дабраўлянскі” мастак Казімір Бахматовіч і музыкант Ян Рэнэр. Вялікі ўплыў на інтэлектуальнае развіццё дзяўчынкі зрабілі добрыя кантакты яе бацькоў з тагачаснымі свяціламі навукі і людзьмі мастацтва: пісьменнікам-апявальнікам  старадаўняй Літвы Ігнацыем Ходзькам, мастакамі Янам Дамелем і Янам Рустэмам, прафесарамі медыцыны Віленскага ўніверсітэта Юзафам Мяноўскім і Енджэем Снядэцкім, паэтам-філаматам і рэдактарам віленскіх часопісаў Антоніем Эдвардам Адынцом, выдатнай піяністкай Марыяй Шыманоўскай, цешчай Адама Міцкевіча. Да гэтага дадаваліся кантакты з блізкай раднёй: сям’ёй “пастаўскага дзядзькі” – вучонага-арнітолага Канстанціна Тызенгаўза, кузэна Аляксандра Пшэздзецкага, гісторыка і драматурга. Дзяўчынка вырасла ўдумлівай і ўражлівай на ўсё, што яе акружала: прыроду, мастацтва, хрысціянскія запаведзі, людскі боль.

У 1841 годзе, калі Габрыэля разам з маці адпачывала ў Друскеніках, яна пазнаёмілася з Тамашом Занам, які пазней часта гасціў у яе бацькоў. Да Гюнтэраў у Дабраўляны прыязджалі высокія каталіцкія іерархі і простыя памешчыкі-суседзі. Мы не маем звестак, якога характару было знаёмства Адама Гюнтара з Міхалам Клеафасам Агінскім. Але пра тое, што яно было, сведчаць выказванні самой Габрыэлі. Яна апісала, як з бацькамі гасціла  ў Залессі ў 1838 годзе на імянінах жонкі Агінскага.

Літаратурная дзейнасць

Габрыэля Пузына пісала па-польску. Літаратурную дзейнасць пачала з паэзіі. У 1828 г. яна дэбютавала вершам у варшаўскім часопісе “Motyl” пад крыптанімам “G.G.”. Характэрна, што першыя паэтычныя творы Габрыэлі называліся “Паэма пра Дабраўляны” і “Літоўскія дзеці – іх слоўцы, адказы, заўвагі,  сабраныя з сапраўднага жыцця”. Тут Габрыэля выступае сапраўднай прадаўжальніцай імкнення філаматаў і Адама Міцкевіча вывучаць і апісваць свой край, падкрэсліваць яго асаблівасць і каштоўнасці. Праўда, паэтычная творчасць Габрыэлі з часам набывала ўсё больш выразную рэлігійную і маралізатарскую афарбоўку.

Пачынаючы з 1843 года яна выдала некалькі зборнікаў лірычных і маралізатарскіх вершаў, першы з якіх, што меў назву “У імя Божае!”,  убачыў свет у Вільні.  Ён выйшаў у выніку намаганняў Ігнацыя Ходзькі. У зборніку былі творы выключна рэлігійнай тэматыкі. Крытыкі яго прынялі з вялікай цеплынёй, падкрэслівалі яго свежасць, чысціню, чароўную наіўнасць і высокую мастацкасць. Гэты зборнік яны называлі “прыгожым букетам паэтычных кветак”, “шэдэўрам прастаты, нявіннасці і веры”. У 1845 годзе пабачыў свет яшчэ адзін зборнік “Далей у свет!”, у якім былі сабраны  вершы “з нагоды”, а таксама лірычныя і кароткія эпічныя. У 1895 годзе выданне абодвух сваіх  зборнікаў Пузына часткова паўтарыла, аб’яднаўшы іх у адзін томік.

Габрыэля Пузына вядомая як празаік. З-пад пяра пісьменніцы выйшлі зборнікі “Прозай і вершам” (1856 год), “Малыя, але праўдзівыя апавяданні” (1857 год). Выдала яна і кнігу замалёвак “Літоўскія дзеці, іх слоўцы, адказы, назіранні”, у якой паказала паэтычны свет дзяцей беларускай вёскі.

За сваё не вельмі доўгае творчае жыццё – з 1834 па 1854 гады - Габрыэля Пузына напісала больш за 200 твораў. Некалькі нарысаў прысвяціла мастакам (“Ян Рэнер” і  “Сын карчмара”– белетрызаваная біяграфія Аляксандра Арлоўскага). Абодва гэтыя зборнікі крытыкі прынялі добразычліва, знайшлі ў іх “чароўнасць і вытанчанасць”.

Пазней Габрыэля Пузына пачала спрабаваць свае сілы ў напісанні драм. Аднаактавую камедыю “Карчма, якой няма” сыгралі артысты-аматары ў 1856 годзе. У 1859 – віленскі тэатр паставіў яе двухактавую вершаваную камедыю “Ці прыгожая? Ці багатая?”, на гэтай жа сцэне на наступны год быў пастаўлены вадэвіль “Мусульманін у Літве”, “Абразок” “Па-за горадам” і “Драматычная карціна ў двух актах” “Дачка філосафа ХVІІІ стагоддзя, а ў 1861 года – камедыя “Вайсковы крыж”. Каля дваццаці яе п’ес засталіся ў рукапісах.

Асаблівую літаратурную і гістарычную каштоўнасць маюць успаміны Габрыэлі Пузыны пад агульнай назвай “Мая памяць”. Яны паўсталі на падставе дзённіка і асабістай перапіскі пісьменніцы і ахоплівалі перыяд з 1815 па 1850 гады.

Рукапіс успамінаў, якія прадыктавала аўтар сваёй сакратарцы, ілюстраваны быў мноствам малюнкаў, літа- і фатаграфій і захоўваўся да вайны ў бібліятэцы Пшэздзецкіх у Варшаве. Разам з бібліятэкай быў знішчаны ў 1944 годзе. Гэтыя мемуары, побач з кампактнасцю і дакладнасцю, давалі падрабязную панараму жыцця ўсіх слаёў  грамадства  Вільні і віленскай правінцыі на працягу амаль паўстагоддзя. У 1928 годзе польскія гісторыкі Адам Чарткоўскі і Генрык Масціцкі выдалі першы том успамінаў пад назвай “У Вільні і літоўскіх маёнтках”. Другі том не быў выдадзены – і ўжо не будзе выдадзены ніколі, бо яго рукапіс згарэў разам з варшаўскай бібліятэкай.

Многія свае творы, а таксама фельетоны і публіцыстычныя артыкулы Пузына публікавала ў розных выданнях. Пад канец жыцця яна супрацоўнічала з варшаўскімі газетамі і часопісамі.

Сёння  Беларусь мае выдадзены на беларускай мове зборнік духоўных вершаў Габрыелі Пузыны ў перакладзе літаратуразнаўцы з НАН Ірыны Багдановіч пад назвай “Струмень любові”, а ў Мінску чакае на хуткае выданне першы том “Мемуараў” пісьменніцы, якія таксама пераклала Ірына Багдановіч. 

Апошнія гады жыцця

У 1851 годзе бацька Габрыелі падзяліў свой маёнтак паміж дочкамі. Габрыэлі аддалі Забалаць і Нястанішкі ў Свянцянскім павеце, а таксама Ігуменава ў Дзісенскім павеце. Непадалёк ад Нястанішак яна пабудавала сабе дом, названы Патулінам (“Утульным месцам”). 

Уступіўшы ў шлюб з памешчыкам Тадэвушам Пузынам, яна пераехала ў яго маёнтак Гарадзілава ў Ашмянскім павеце, недалёка ад Маладзечна, але пражывала таксама ў Патуліне, Дабраўлянах і Вільні. У Гарадзілаве Габрыеля стварыла своеасаблівы цэнтр мастацкага і інтэлектуальнага жыцця. У яе салоне, акрамя памешчыкаў і святароў, бывалі пісьменнікі, мастакі, музыканты і нават артысты, яна ініцыявала супольнае чытанне кніг, арганізоўвала аматарскія спектаклі. У 1855 годзе прымала ў сябе Людвіка Кандратовіча (Сыракомлю), да кола яе знаёмых таксама належалі Антоні Концкі (польскі піяніст і кампазітар),  пісьменнік-рамантык Юзаф Кажанёўскі,  Уладзіслаў Міцкевіч, сын Адама Міцкевіча, кампазітары Станіслаў Манюшка і Генрык Веняўскі, паэт і філосаф з-па Вілейкі Эдвард Жэлігоўскі. Сярод землякоў-літаратараў асабліва блізкім Пузыне быў Ігнацый Ходзька, які яшчэ ў пяцідзесятыя гады рыхтаваў яе вершы да руку. Габрыэля Пузына пераняла ад свайго бацькі любоў да калекцыянавання. Яна збірала аўтографы знакамітых людзей.  

Сучаснікі высока цанілі філантрапічную дзейнасць Пузыны сярод сялян і тое, што яна моцна падтрымлівала маладыя таленты. “Яна многім адчыніла дарогу ў свет”, – пісалі пра яе. Памерла Габрыэля Пузына  ў Гарадзілаве 16 жніўня 1869 года, была пахавана ў падзямеллях тутэйшага драўлянага касцёла, які быў пашкоджаны ў выніку пажару.  Праўда, сярод мясцовых старажылаў дасюль ходзяць чуткі, што парэшткі Габрыелі Пузыны “за польскім часам” былі перапахаваны недзе ў Вільні.

Таццяна КЛЯШЧОНАК.

Фота з архіва аўтара.

 

 

Папялец

Прыйшла гадзіна: у святыні Божай

Звон папяльцовы пачулі людзі;

Ён праўдай душы ў глыбі ўстрывожыў:

Хто ўзяты з праху, той прахам будзе!

Ідзе красуня высокай пробы

Пакорна кленчыць і твар схіліла,

Прысыпаў попел яе аздобы,

Што стануць хутка таксама пылам.

Паэт схіліўся, у смутку вочы.

Паэце, знаю, што ў сэрцы маеш:

Калі свет славу табе прарочыць,

Так прыкра чуць, што трухлёю станеш!..

А во старэча аблічча хіліць,

Усмешка вусны яго кранае.

Пра вечнасць думка яго ў той хвілі,

Як пыл, яго сівізну жагнае.

Ідуць і кленчаць: сяляне, дзеці,

Жаўнеры – кожны з пачцівым страхам,

Бо кожны знае, чым ёсць у свеце

І чым ён стане – ён стане прахам!

Не сёння – заўтра смерць нас пакліча,

І развітаемся з гэтым светам,

Кладзецца попел нам на аблічча,

Што быў калісьці прыгожым кветам.

Вітаў Хрыста люд у дзень вясновы,

І весяліўся ўвесь Ерузалем.

Чым стаў цяпер той трыумф пальмовы?

Трухлёю! Прахам галінкі сталі!

Але з-пад пылу заззяе ў змроку

Прамень Любові, Надзеі, Веры!

І ён адчыніць зямному зроку

Праз попел пальмаў у вечнасць дзверы!

Браты, калі ксёндз пра попел кажа

І нам галовы ім пасыпае,

Надзею маем – збаўленне наша

Ужо нам у небе вянок сплятае!!!

Пераклад Ірыны БАГДАНОВІЧ.